[frankenstein]

Güney Azerbaycan problemi:

Milli oyanış merhelesinde

Qızılgül ABDİNOVA / XC

1940-cı ilde bu problem Moskvanın herbi - strateci planlarına daxil edilib. Professor Cemil Hesenli bu mövzuda yazarken qeyd edir ki, bizim üçün "Güney Azerbaycan tarixi" anlayışı on doqquzuncu esrin evvellerinden başlayır. "Mehz bu yerde xalq parçalanıb, tarix haçalanıb". C.Hesenli Cenubi Azerbaycanın iyirminci esr tarixi azadlıq, müsteqillik, mübarize tarixi olduğunu yazır.

Güneyin tarixinin ancaq müxtelif elmi işler ve meqaleler

seviyyesinde yazıldığını teessüfle qeyd eden alim bu tarixin xüsusile Rza Şah Pehlevi dövründen sonra qarışdığını vurğulayır. Farslaşma siyaseti aparan Rza Şah Pehlevinin dövründe, 1938-ci ilde İranda yaşayan xalqların veten anlayışına son qoymaq üçün bu ölke inzibati cehetden yeniden bölünüb. İran on ostan, 49 şehristan, 290 bexşe bölünüb. "Yeni inzibati bölgü neticesinde ehalisi bütövlükde türklerden ibaret olan Zencan ve Qezvin, habele türklerin üstünlük teşkil etdiyi Hemedan, Sultanabad, Reşt, Pehlevi ve diger eraziler Azerbaycandan kenarda qalırdılar". O zaman hetta Sovet hökumetinin Dövlet Tehlükesizlik Komitesi etiraf edirmiş ki, bu bölgü Cenubi Azerbaycanın ehalisinin sayı ve terkibi, serhedleri, erazisi haqda melumat toplamağı çetinleşdirib. C.Hesenli eyni zamanda onu da qeyd edir ki, Rza Şah Pehlevi dövründe teqib ve repressiyalar Güney türklerinin etirazını, İrandaxili demoqrafiyasını ve mühaciret meylini doğurub. "Tekce 1940-cı ilde 261 nefer gizli yolla Sovet Azerbaycanına keçmeye cehd etmişdi".

Cemil Hesenlinin yazılarında müxtelif tarixi dövrlerde Rusiyanın, İngilterenin, Almaniyanın Cenubi Azerbaycana maraqlarının sebebleri gösterilmekle yanaşı bu "maraqların" milli-azadlıq yanğısıyla üzleşdiyi qanlı meydan - Güney Azerbaycanı, güney türklerinin ağrılı ve şerefli taleyi eksini tapır. Onların semimi mübarizesinden istifade edibler, bu mübarizenin iqbalını xeyanete, yalana ürcah edibler. Sovet Bakısı Güney türklerine kömek edib, lakin SSRİ-nin planlarını heyata keçirmek üçün. Bu plan ise Güney Azerbaycanı caynağında saxlamaq, daim ondan İrana qarşı tezyiq vasitesi kimi istifade etmekden ibaret olub. Qanla boğulmuş Settarxan, Xiyabani, Pişeveri herekatları, böyük bir xalqın öz adıyla çağrılan dövletin vetendaşı olmağa hesreti...budur Güney Azerbaycanının tarixi.

Güneydeki milli azadlıq herekatının növbeti yükseliş dalğası Sovet Azerbaycanının müsteqillik qazanmasından sonra oldu. Bu müsteqilliyin qazanılmasında yaxından iştirak eden güneyliler "artıq dövletimiz quruldu" deye bu dövletin bayrağı altında yaşayacaqları günün yaxında olduğuna ümid bağlayıblar. "Quzey Azerbaycan müsteqillik qazananda şenlik merasimleri keçirdik. Bir-birimizi tebrik etdik. Çox sevinirdik ki, artıq bizim dövletimiz var. Qalır birleşmek".

Güneyliler bele deyir. On ildir gözlerini bize dikibler. Bize, Quzeydeki qardaşlarına. Ve Bütöv Azerbaycan Herekatının qelebe çalacağına da onlar çox-çox ciddi yanaşırlar. Bizden çox-çox ciddi.

Güneyde herekat ne yerdedir?

Elirza Amanbeyli: "1993-cü ilde birdefelik köçüb Şimali Azerbaycana gelmişem. Bu vaxtadek Cenubda geden mübarize herekatı gizli meclislerde toplaşmaq, milli ruhda şerler dinlemek ve bu barede söhbetler aparmaq, daha sonra divarlarda şüarlar yazmaq merhelesinden bir qeder açıq formaya keçid dövrünü yaşayırdı. Uşaqlıqdan bu cür meclislerde iştirak etmişem, ilk defe ise bu barede doktor Zehtabinin söhbetlerini dinlediyim yadımdadır. Men onun tertib etdiyi "Ana dili" kitabından Azerbaycan dilinin qrammatikasını öyrenmişem. Bu gün ise artıq doktor Çöhreqanlının açıq şekilde mübarize haqda danışması gösterir ki, İran recimi artıq bu herekatın qarşısında evvelkidek dayana bilmir. Bizim qoyub geldiyimiz herekatın bu günü barede eşitdiklerimiz tesdiqleyir ki, Cenubi Azerbaycandakı herekat tam yetişib".

Araz Elses: "Azerbaycanın taleyini hem de cenubda yaşayan otuz milyonluq xalq müeyyenleşdirmelidir. Bu xalq nehayet ki, öz taleyini nece isteyirse, o cür qurmalıdır. Bizim elimizden gelen ise hansı yolun düz, hansının ise eyri olduğunu millete göstermekdir. Yeni, bu müsteqillik yoludur, bu federalizm yoludur ve s. Millet artıq oyanıb ve öz yolunu seçecek. Şexsen menim fikrime geldikde ise üstünlük verdiyim yol Bütöv Azerbaycan variantıdır. Bu yol üçün son damla qanımı da vermeye hazıram. Cenubda herekat ve herekatçılar yetişib. Amma insanların düşünce terzinde ferqler var. hamı eyni cür düşünmür. Buna göre de müeyyen qeder vaxt lazımdır ki, milli şüur hamıda tam olaraq oyansın ve onlar hansı yolu seçmelerini serbest şekilde müeyyenleşdire bilsinler. Ondan sonra bu millet sizin ve bizim üreyimizde olan sesi qaldıracaq".

Xüsusen 1996-cı ilde keçirilen parlament seçkileri milli-azadlıq herekatına yeni tekan olub. Bu zaman Mahmudeli Çöhreqanlının topladığı seslerin saxtalaşdırılması, sonra ise onun hebs edilib gizli saxlanılması veziyyeti mürekkebleşdirdi. Çöhreqanlının sözlerine göre, herekatın növbeti merhelesi mehz hemin dövrden hesablanmalıdır. "Biz müqavimet yaratmağa başladıq, yeddi ilden sonra, bu gün hemin müqavimet olub Cenubi Azerbaycan Milli Oyanış Herekatı".

Artıq resmi melumatlarda da gösterilir ki, İran ehalisinin tam yarısını türkler teşkil edir. Türklerin yüksek qulluqlarda ve orduda da üstünlük teşkil etdiyi faktdır. Müharibeler farsları faktla üz-üze qoyub: döyüşken ve şücaetli türkleri orduda yüksek rütbelere buraxmamaq mümkün olmayıb.

Eyni zamanda ölke iqtisadiyyatının müeyyenleşmesinde türklerin rolu farslardan ve İranda yaşayan diger xalqlardan üstündür. İranda çıxan bir sıra metbu orqanlar zahiren hansı mövqe tutmalarından asılı olmayaraq, türkler terefinden maliyyeleşdirilir.

Doktor Çöhreqanlı açıqlamalarında Güneydeki herekatda tek önder olmadığını deyib. O herekatda onlarla önderin, yüzlerle qabaqcılın olduğunu beyan edib. Doğrudan da bir az evvel Çöhreqanlını zindanlara atan İranın onun Avropaya sefer etmesine mane ola bilmemesi faktı özü-özlüyünde çox metlebden xeber verir.

Yeri gelmişken, bu il Tebrizde ve diger şeherlerde Novruz bayramının qeyd olunmasıyla bağlı toqquşma olub. Meherremlikle elaqedar olaraq bayram keçirilmemesini teleb eden hökumet qoşunları güclü müqavimete rast gelibler.

Araz Elses: "Xatemi islahatlar aparmaq şüarıyla seçkileri uddu ve gedib Avropada elan etdi ki, medeniyyetlerin, sivilizasiyaların dialoqunu teşkil etmek lazımdır. Amma eslinde bunu istemir. O unudur ki, bu dialoqu önce evin içinden başlamaq lazımdır. Öz evinin daxilinde olan ferqli kültürlerle oturub danışmaq lazımdır, azerbaycanlılardan soruşmaq lazımdır ki, sen ne isteyirsen? Xatemi bunları qulaq ardına vurur, sanki İranın daxilinde problem yoxdur, memleket fars memleketidir, medeniyyet de fars medeniyyetidir. Men arzu etmezdim ki, Balkanlarda yaranan veziyyet İranda da tekrar olunsun. Amma yarana biler. Biz qalxacağıq, teleb edeceyik ki, bizim haqlarımızı versinler. Vermeyende ne olacaq? Onda başqa cür isteyeceyik. Şapalağı yeyende küsmesinler bizden. İnsanlar bu uzunluqda dil çıxardır ortaya. Deyir ki, menim de dilim var, menim dilimi özüme verin, qardaşım. Vermirler. Bir defe istemek olar, iki defe istemek olar. Sonra ise elac artıq başqa yola el atmağa qalır".

Artıq birmenalı demek olar ki, son iller xüsusile telebe mitinqleriyle xarakterize edilen milli-oyanış herekatı olduqca hessas meqamındadır. Feqet bunu daim pusquda durmuş düşmenlerimiz de bilmemiş deyiller.

Yeri gelmişken, bir tarixi faktı diqqete çatdırmaq isterdik.

1941-ci ilde Sovet herbi keşfiyyatı müeyyen edib ki, İran ve Türkiyeyle bağlı yaranmış veziyyetden istifade eden ermeniler ve onların bir sıra siyasi partiyaları Qarsdan Tebrizecen Sovet Ermenistanı da daxil "Böyük Ermenistan" yaratmaq barede fikirleşirler.

Bu fakt Bütöv Azerbaycan ideyasını xülya adlandıran bezi ifrat realistlere xatırlatmadır. Biz bir esrlik tarixi olan ve bu gün de növbeti yükseliş merhelesini yaşayan herekatı danmağa cehd edirken onların heçden var yaratmaq heveslerine qibte etmemek olmur.

İndise qayıdaq herekatın düşmenleri meselesine.

Bakıda yaşayan güneyliler tesdiq edirler ki, 80-cı illerin sonlarında İranda yeni hakimiyyet solçulara divan tutub ve onlar şimala üz tutublar. Xüsusen de "Tude" ve "Fedai" teşkilatlarının üzvleri demek olar ki, peren-peren salınıblar. Xatırladaq ki, Dövlet Tehlükesizlik Komitesi Azerbaycan SSR-e keçen güneylilerin filtrasiya edilmesi meqsedile Zuğulbada menteqe de yaradılıb.

Teymur Eminbeyli: "O dövrde gelen solçulardan bezilerinde kommunist tefekkürü indi de qalıb. O adamlar qeyri - milli adamlardırlar. Bezileri burdan xarice gedibler ve orda anti-azerbaycançılıq fealiyyetiyle meşğul olurlar. Meselen, Haşım Qarapapaq adıyla tanınan Bulud Qarapapaq Kanadada yaşayır. Azerbaycançılıq eleyhine fealiyyet gösterir, türklere qara yaxır ve kürd olduğu halda deyir ki, guya türkddür. Piruz Dilençi de hemçinin herekata ziyan vuran adamdır. Ele son iller Bakıda töretdiklerile güneylilere ve güney herekatına inamsızlıq yaradıb. Bizde melumat var ki, onu İranın bezi gizli teşkilatları himaye edir".

Araz Elses: "Men özüm Qarapaq tayfasındanam. Bulud menim doğulduğum kenddendir, Suduzdan. Bir-iki defe söhbetlerini eşitmişem. O adamın dedikleri zeherli fikirlerle doludur. Bir zamanlar Piruz Dilençi ve Bulud Qarapapaq bir yerde idiler. Sonradan ise ayrıldılar ve başladılar bir-birilerine qarşı informasiya tebliğatı aparmağa. İndi de yene eyni mövqeden çıxış edirler. Öz işlerini özleri yaxşı biler, onların işine qarışmıram. Onlara ehemiyyet vermirem. Ancaq eşidirik ki, ne iş görürler. Engel töretmeye çalışırlar, amma bacarmırlar. Çünki kartları açılıb, ifşa olunublar. Teessüf ki, Şimali Azerbaycanda bu adamlar çox gec tanındı. Deyirdik ki, bunlar texribatçılardır, hay-küy salırdıq ki, bu adamlarla iş qurmayın, onları İran gönderib. Güneyden "Güney kartı" ile gelen her kesi bağrınıza basmayın. Sabah peşman olacaqsınız, teessüf ki, dinlemediler. Bunlar burun desmallarını yere sererek üstünde çörek yeyenlerdendir. Güney meselesi çox hessas meseledir, burada ehtiyatlı olmalıyıq. Amma xoşbextlikden bu adamların kartları açılıb. Od olsalar da, özlerini yandıracaqlar".

İrandan kenarda yaşayan Cenubi azerbaycanlıların ekseriyyeti recimden xilas olmaq üçün bu dövletin hüdudlarını terk edibler. Bu insanların ekseriyyeti indi Avropanın ayrı-ayrı ölkelerindedir. Bu yazımızda cenubluların problemlerini araşdırmağı nezerde tutmuşuq. Problemler barede ekser fikirler cenubluların öz dilinden seslenib.

Amma Bakıya penah getiren solçuların heç de hamısı sonadek ideyalarına sadiq qalmayıblar. Onlardan bezileri, xüsusen de Şimalda milli-azadlıq herekatının başlandığı dövrde gelenler yeni dövrün ideya axınından kenarda qala bilmeyibler. O zaman Quzeye penah getiren Rehber Nasiri de belelerinden olub. 1985-ci ilde teqiblere meruz qaldığından Sovet Azerbaycanına gelen "Fedai" teşkilatının üzvü burada başlanan milli - azadlıq herekatına layqed qala bilmeyib. "İranda sosializm qurmaq üçün mübarize aparırdıq. Şimalda olduğum ilk illerde milli-oyanış herekatı başlandı ve men derk etdim ki, esas mesele milletin varlığıdır. 1988-ci iledek "Çenlibel", "Yurd" kimi teşkilatların yaradılmasında iştirak etdim. Özüm gizli olaraq "Çenlibel"de fealiyyet göstererek, mitinqlerin teşkil olunmasına kömek edirdim. 88-ci ilde meydan herekatı başlandıqdan sonra Şimaldakı qardaşlarımıza cenubluların desteyini hiss etdirmek zerureti meydana geldiyinden men de tribunaya çıxmalı oldum. Noyabrın 25-de ilk çıxşımı eledim. Sonra "KQB" terefinden hebs olunub, bir il azadlıqdan mehrum edildim. Bir ilden sonra ise yalnız Azerbaycanı terk etmek şertile buraxıldım. Lakin Azerbaycanı terk etmedim. Men hebsden çıxanda artıq Xalq Cebhesi yaradılmışdı ve bu teşkilatın Cenub şöbesini yaratmaq üçün fealiyyete başladım. Bununçün Naxçıvana getdim, orada yeniden "KQB" meni hebs edib İrana tehvil verdi. Doqquz ay Tebriz zindanında yatdıqdan sonra zemanete buraxıldım. Yeniden Bakıya qayıtdım". Bakıya növbeti gelişinde Siyamekin (Rehber Nasirinin) siyasi proseslere qoşulmaması ictimaiyyetde birmenalı qarşılanmayıb. Özü ise siyasete qarışmamasını bele izah edir: "İndi Quzeyde prosesler başqa cür cereyan edir. Biz buradakı esas missiyamızı yerine yetirmişik ve müsteqil Azerbaycanın qurulmasına nail olmuşuq. Güneyle bağı fealiyyetimi ise dayandırmamışam. Hal-hazırda ise Demokrat Firqesile elaqe saxlayıram".

Herekatda neler çatmır?

Güneyliler Avropada ciddi qurumlar yaratmağa nail ola bilmeyibler.

Araz Elses: "Cenubi Azerbaycanın xaricde fealiyyet gösteren müsteqil siyasi teşkilatı olmalıdır. Teşkilat nece olmalıdır, bu mesele artıq qezet sehifelerine çıxarılası mesele deyil".

Herekatın koordinasiya olunması da qenaetbexş deyil. Çöhreqanlı narahat olmağa esas görmür. "Bu herekatdır. konkret siyasi fealiyyet deyil. Herekatı koordinasiya etmek mümkün ve belke de lazım deyil".

Bir ağrılı mesele de Quzey Azerbyacanında güneylilere bir neçe il evvelki münasibetin olmamasıdır.

Rehber Nasiri: "O adamlar ki, İran istibdadına qarşı çıxıblar, burada veziyyetleri ele acınacaqlı olur ki, bezen cenub mövzusu, azadlıq ideyaları yadlarından çıxır. Onlar mecbur qalırlar ya iqtidara, ya da müxalifete üz tutsunlar. Cenub mövzusu yadlarından çıxır, olurlar vasiteçi. Bu xüsusile yeni gelenlere aiddir. Çünki bizimle gelenlerin çoxuna sosial imkanlar vermişdiler, evle temin etmişdiler.

Güneylilerin Bakıda esasen qeydiyyat ve menzil problemeleri var. Qeydiyyatları olmadığına göre heç bir işle meşğul ola bilmirler ve tebii ki, maddi çetinlik çekirler. Ekseriyyeti evsiz - eşiksizdir, dost-tanışın evinde qalır. O dövrde bizimle gelenlerin de çoxu indi ağır veziyyetdedirler. Tapdıqlarını da vizaya verirler. Bu ise ilde dörd yüz dollardan artıqdır. Qeydiyyata götürmeseler de, heç olmazsa, onlara güzeşt edilsin".

Rehber Nasiri bir il qabaq Şimali Azerbaycana gelen Baqiryan soyadlı bir cenubludan tekce familyasına göre on dollar alınmasını bildirir. "Eslinde hamı bilir ki, Baqiryan fars familyasıdır. Amma ermeni familyasıdır deyib, on dollar alıblar ondan. Maraqlıdır, eger bu adam ermenidirse, on dollara göre ermenini vetene niye buraxıblar? On dollar verenden sonra dönüb türk olub? Tesevvür edin, hele serhedden içeri girende o, bu problemlerle rastlaşıb".
Diger bir cenublunun BMT-nin Qaçqınların İşleri üzre Ali Komissarlığının Azerbaycan Respublikasındakı nümayendesi Didye Ley cenablarına teqdim etdiyi mektubu aşağıdakı mezmundadır.

"Melum edirem ki, men Nasir Mehemmed oğlu Melikzade 24 yanvar 1965-ci ilde Cenubi Azerbaycanın Bilesuvar kendinde anadan olmuşam. 1991-ci ilde qanuni şekilde Bakıya gelmişem.

1991-ci ilde qanuni şekilde 1992-ci ilde Azerbaycan Dövlet Tibb İnstitutuna daxil olmuşam.

Hemin dövrde vahid Azerbaycan uğrunda geden herekatlarda iştirak etmişem. Bir milletin ikiye parçalanması ve serhed xetleri ile bir-birinden ayrılması kimi tarixi edaletsizliyi heç zaman qebul etmemişem ve Vetenimin bütövlüyü uğrunda aparılan müqeddes mübarizede iştirak etmişem. Bundan elave, İranın mövcud dini recimini qebul etmemiş, bu recimin dünyevi ve demokratik quruluşla evez olunması uğrunda da mübarize aparmışam. 1993-cü ilde babamın vefatı ile elaqedar derslerime bir neçe gün ara vererek İrana getdim. Lakin İranın Astara şeherinde hebs olunaraq xüsusi dövlet orqanı olan ETTELAAT terefinden hebs edilib Erdebil şeherine gönderildim. Orada 4 ay hebsxanada saxlanıldım. Bedenime enerci buraxıldı, ayaqlarım siqaretle yandırıldı. Son derece ağır işgence ve zorakılığa meruz qaldım. Nehayet, xarici pasportum elimden alındıqdan sonra qohumlarımın ve yaxın adamlarımın kömekliyi ile zamine buraxıldım. 22 sentyabr 1993-cü ilde İran İslam İnqilab Mehkemesi terefinden cinayet işine baxılması üçün 2 oktyabr 1993-cü il tarixine ora çağrıldım. İran İslam Mehkemesine çağrılmağım mehz milli azadlıq, milli birlik, demokratiya uğrunda, habele dini recime qarşı mübarize ile elaqedar olub. Melum olduğu kimi, demokratik ve dünyevi dövletlerde analoqu olmayan İran İslam İnqilab Mehkemesi yalnız siyasi eqidesine göre teqib olunan şexslerin mühakimesi ile meşğul olur. Hemin mehkemeye çağırlmağım barede olan senedi Size teqdim etmişem. Men bu teqibleri görerek derhal İran serhedlerini qanunsuz keçib Azerbaycana geldim.

Tibb İnstitutunda tehsil aldığımdan müveqqeti qeydiyyata alınmışdım. 1999-cu ilin sonunda tehsilimi başa vuraraq cerrah ixtisasına yiyelendim. Bununla birlikde müveqqeti qeydiyyatımın müddeti de bitdi ve 8 dekabr 1999-cu il tarixde Tibb İnstitutunun rehberliyi terfinden 2 hefte erzinde Azerbaycanı terk etmeyim haqqında resmi xeberdarlıq aldım. Bununla da veziyyetim son derece ağırlaşdı. İrana qayıdacağım teqdirde edam cezası, Azerbaycanda ise qeydiyyatsız qalmağın qeyri-mümkünlüyü ile üz-üze dayandım. Bele bir vaxtda son ümid yeri kimi qaçqın statusu almaq üçün BMT-nin QAK-a müraciet etdim. Lakin avqustun 8-i 2000-ci il tarixli müracietim redd olundu. Başqa çıxış yolum olmadığı üçün tekrar olaraq Size müraciet etdim ve yeniden müracietim redd olundu.
Hörmetli Cenab Didye Ley!

Teqdim etdiyim senedler, müsahibelerim, habele mövcud veziyyetim İran recimi terefinden ciddi siyasi teqibde olduğumu, üstelik mövcud durumda Azerbaycan Respublikasında da yaşamağımın qeyri-mümkünlüyünü aydın şekilde tesdiq edir. Hal-hazırda da İran recimi yaxın qohumlarımdan meni teslim etmelerini teleb edir, onları incidir. Menim mövcud taleyim qaçqınların statusuna aid 1951-ci il Konvensiyasında ehtiva olunan "qaçqın" anlayışı statusuna tamamile uyğundur.
Sizin işgüzar ve alicenab olduğunuz bilerek inanıram ki, menim taleyime bigane qalmayacaq, meseleni ciddi araşdıraraq, haqlı telebim barede edaletli qerar qebul edeceksiniz".
Bu mektubun müellifi müraciet etdiyi teşkilatın növbeti redd cavabından sonra xarice üz tutub. Hal-hazırda Hollandiyada yaşayır. Kiminçünse 1991-2002-ci iller arasında adi xronologiyadır. Yaşayançün ise yüksek amalların, möhteşem ideyaların mehv olub getmesi, acı meğlubiyyetidir. "Biz ne isteyirdik, ne aldıq" teessüfüdür.

1940-cı ilde bu problem Moskvanın herbi - strateci planlarına daxil edilib. Professor Cemil Hesenli bu mövzuda yazarken qeyd edir ki, bizim üçün "Güney Azerbaycan tarixi" anlayışı on doqquzuncu esrin evvellerinden başlayır. "Mehz bu yerde xalq parçalanıb, tarix haçalanıb". C.Hesenli Cenubi Azerbaycanın iyirminci esr tarixi azadlıq, müsteqillik, mübarize tarixi olduğunu yazır.

C.Hesenlinin ve digerlerinin Güney Azerbaycanla bağlı istenilen mövqeden yanaşılan yazılarında Rusiyanın, İngilterenin, Almaniyanın, Amerikanın maraqlarının milli-azadlıq yanğısıyla üzleşdiyi qanlı meydan - Güney Azerbaycanın, Güney türklerinin ağrılı ve şerefli taleyi eksini tapır. Qanla boğulmuş Settarxan, Xiyabani, Pişeveri herekatları, böyük bir xalqın öz adıyla çağrılan dövletin vetendaşı olmağa hesreti... budur Güney Azerbaycanının tarixi.



DEMOKRATLAR

Sovet dövrüne düşen uşaqlığımdan "demokratlar" mehellesinden olan uşaqlarla dostluq etmeyim yadıma gelir. Qarabeniz, suyuşirin refiqelerimin hardasa üzünü görmedikleri emileri, bibileri olduğu ve atalarının herden onlardan ötrü uşaq kimi hönkür-hönkür ağlaması barede xeberlemeleri de yadımdadır. Bunlar bizim üçün menasız övzusdan başqa bir şey deyildi o vaxtlar ve onlara verilen "demokrat" adının da eslinde ne qeder şerefli olduğunu bilmezdik.

"Demokratlara" hökumet xüsusi qayğı gösterirdi. Amma böyüklerimin "Allah kessin ele qayğını" demesi uşaq ağlımıza "demokratların" zavallı obrazını yerleşdirmişdi. Onların xoşbext olması üçün ne ise çatmırdı. Böyüyende bileceydik ki, bu neyse doğulduğu torpağın qoxusuymuş. Onlar Sovet Azerbaycanınıda özlerini rusların qoltuğunda hiss edirlermiş.

Eslinde Güney Azerbaycanı mövzusundan yazarken Demokrat Firqesine xüsusi yer ayırmamaq mümkün deyildi. Amma yazının bu hissesini en semimi yeri kimi qebul edilmesini isterdik.

Azerbaycan Milli Hökumeti devrildikden ve İran Ordusu Azerbaycanın işğalını başa çatdırdıqdan sonra Tebrize herbi qubernator teyin edilen polkovnik Batmanqılınc Pişeverinin terefdarlarına xüsusi divan tutacaqlarını elan edib. Cemil Hesenlinin kitablarında 760 adamın mehkemesiz qetle yetirildiyi ve bir neçe gün erzinde bu reqemin 3000-i keçdiyi qeyd olunur. "Hebs olunanların 3200 neferi Azerbaycanda saxlanıldı, qalanları İranın diger hebsxanalarına gönderildiler. 8000 adam İranın cenubuna sürgün edildi ki, bunlar da aclıq ve susuzluqdan mehv oldular".
Çaresiz qalan demokratlar eslinde onların arxasından qaçan, onları İranla meydanda tek qoyan Sovetlere üz tutmalı olublar. Moskva onları qebul etmek istemeyib. Mir Cefer Bağırovun ciddi tekidiyle dekabrın 12-de serhed menteqeleri açılır. "İki gün erzinde 5295 adam serheddi keçib". Xatırladaq ki, bu sırada Pişeveri de olub. O on iki nefer silahdaşıyla birge Naxçıvanda qalıb.

Lakin sovetlerin iltifatı uzun çekmeyib. Hökumet dekabrın 19-da gösteriş verib ki, buraxılış menteqeleri bağlansın. Lakin qadağalardan sonra da bu axın davam edib. 1947-ci ilde mücahidlerin sayı 6318 neferi keçib.



DEMOKRATLARIN ŞİMALDAKI TALEYİ

Cemil Hesenli yazır ki, Sovetlere sığınan demokratların taleyi de çox ağrılı keçib. Herekatdan yenice ayrılmış cenubluların davranışı tebii ki, imperiyanın xoşuna gelmeyib ve 1947-ci ilin evvelinden başlayaraq, DTK 1097 neferi hebs edib.

"Mir Cefer Bağırov Staline gönderdiyi mektubda teklif edirdi ki, İran Azerbyacanında işleri davam etdirmek meqsedile kadr hazırlamaq üçün ADP-nin sınanmış işçilerinden 30 nefer seçilsin ve AKP MK yanında iki illik partiya mektebine gönderilsin". hemin mektubda cenublular üçün sürpriz de var idi: geri qayıtmaq iseteyenlere icaze verilmesin, onlar tecrid edilsin, işleri dövlet serhedlerini pozanlar kimi senedleşdirilsin. Stalin mektuba müsbet cavab verib. Ve bununla da demokratların qefes taleyi başlanır.

Stalinin razılığından sonra Bakıda Demokrat Firqesi yaradılır. Bağırovun tebirince desek, "sınanmış işçiler"den teşkil olunmuş firqe Pişeverinin başçılığı ile fealiyyete başlayır. Lakin bir çox herekatçılar kimi mübarize rehberinin de davranışları sovetleri açmır. Pişeveri müemmalı şekilde yol qeza hadisesinde helak olur. Zeruri bir meseleni qeyd edek ki, onun sürücüsü ermeni olub. Bundan sonra Mirqasım Çeşmazer Firqe başına getirilir. Psixoloci durum öz diqtesini deyişmir: Çeşmazerin de fealiyyeti sovetleri narahat edir ve o teşkilat rehberliyinden uzaqlaşdırılır. Onun yerine seçilen Qulamyehya "gözü çıxmış qardaşlarından ders götürür". "Qulamyehya sovet hökumetine tabe oldu". Bu, o dövrkü hadiseler haqqında mücahidlerden birinin fikridir. Hal-hazırda Firqeye Emreli Lahrudi rehberlik edir. Araşdırma aparan zaman müraciet etdiyimiz Demokrat Firqesinin rehberi bize müsahibe vermek istemedi. Bununla bele biz onun 1997-ci ilde Almaniyada neşr olunan
"Raho-Tude" (Tudenin yolu) qezetine verdiyi müsahibeni elde ede bildik. Demokratlar Firqesi rehberinin müsahibesini izleyerken aydın olur ki, o hemin dövrde Bakıda Bütöv Azerbaycan ideyasıyla keçirilen mitinqleri birmenalı qarşılamayıb. "Azerbaycan Respublikası İran terefinden bu ve ya diger şekilde tezyiqlere meruz qalır. Bununçün müeyyen behaneler de tapılır. Müeyyen qruplar Bakı şeherinde mitinqler teşkil edir ve iki Azerbaycanın birleşdirilmesi teklifini ireli sürürdüler".

Lahrudi hemin müsahibede Ebülfez Elçibeyin "1997-ci il 40 milyon azerbaycanlı üçün ümumxalq çıxış ili olacaq" beyanatını bele şerh edib: "Men Ebülfez Elçibeyin istek ve arzusunun heyata keçirilmesinin eleyhine deyilem, lakin bu şexsin xeyalperver olduğunu da şübhe etmirem".
Lahrudinin ne derecede yanıldığını bu gün sübut etmeye ehtiyac yoxdur. 1997-ci il heqiqeten de o taylı - bu taylı bütün azerbaycanlılar üçün Bütöv Azerbaycan ideyasının dünyaya beyan edilmesi ili oldu.

Demokrat Firqesinin rehberi hemçinin "ADF İranın birliyinin terefdarıdır" deye teşkilatın on bendlik meramnamesinde gösterilen İranın Federativ Respublika olması ve Güneyin onun terkibinde muxtariyyet almasını teleb etdiklerini bildirir.

Belelikle, yazının evvelinde de qeyd etdiyimiz kimi güneylilerin Azerbaycanın müqeddaratıyla bağlı mövqeleri müxtelifdir. Kimisi İranın federasiya olmasının ve onun terkibinde Cenubi Azerbaycana muxtariyyet verilmesini isteyir, kimisi Bütöv Azerbaycan ideyasının reallaşmasının terefdarıdırlar. Güneyde yaşayan türklerin mövqeyinde ise ortaq olan odur ki, onlar öz müqeddaratılarını özleri teyin etmek isteyirler.

Lahrudi, Çehreqanlı, Araz Elses... her kes İran reciminin süqut edeceyine eminlik ifade edir. Lahrudi deyir: "İrana hakim olan recimler bu güne qeder İranın inkişaf eden ölkeye çevire bilmemişler... İranın qonşu ölkelerle dostluq elaqesi qırılmışdır. Qarşılıqlı asılılıq hakim olan bir dövrde İran özünü dünya miqasından tecrid edir. Bu hökumetin neçe il yaşayacağı sualına qeti cavab vermek çetindir".

Güneyin müqeddaratı

"Esger ve polislerin gözü qarşısında bir qrup şexsler Stalinin portretlerini itlerin boynundan asaraq, Tebrizde ehalinin çox toplandığı vağzal küçesinde gezdirirler". Bu cümle Sovet xüsusi xidmet orqanlarının melumatından götürülüb. Simvolik hadisedir: güneylilere "dayaq nöqtesini öz içinde axtar" deyen tarixi dersdir hem de bu. Bir neçe merhelede baş vermiş herekatların felaketle bitmesinin sebebleri arasında bu faktor sonuncu deyil. Görünür, bu derslerin güneylilerin qan yaddaşına hopdurduğu "özüne güven" duyğusunun diqtesidir ki, bugünkü herekatda xarici
destek axtarmaq meylleri yox derecesindedir.

Güneyin müqeddaratını güneyliler müeyyen edecek. Bir az evvel güneylilerin azadlıq ideyalarına ironiyayla yanaşan İranın indi bu fikre dodağı da qaçmaz. Ele öz içimizdeki "realist praqmatikler" de özleri üçün siyaseti yeniden öyrenmeyin vacibliyini derk edirler artıq.

Lahrudi bele deyir: "Ümumxalq herekatı başlayacaqmı? Bu suala cavab verereken nezere almaq lazımdır ki, indiki hakimiyyet güclü repressiv aparat yaratmışdır. Onlar ehalinin küçeye çıxmasına imkan vermirler. Bu o demek deyildir ki, recim indiki siyaseti uzun müddetli siyasete çevirdikde xalq, yeni 150 il mübarize aparan xalq repressiyaya sona qeder dözecek".

İştahası pis olmayan İranın ali qanunverici orqanının 1940-cı ilin aprelinde gizli qebul etdiyi qerarıyla Meclisin metbeesinde neşr edilmiş "İran dövletinin yeni erazi bölgüsü" adlı xeritenin altından bele bir qeyd edilib: "Türkiye ile serhedleri çıxmaq şertile İranın diger serhedleri resmi xarakter daşımır". Zaten azerbaycanlılar da bele düşünürler.